Na Równinie Sławieńskiej, o14 km drogi na zachód od Słupska, leży przepiękna i unikatowa wieś – Swołowo. Mówią o niej: stolica Krainy w Kratę; obejmuje ona swym zasięgiem obszar 1600 km kw., wzdłuż linii brzegowej Bałtyku, od Darłowa po Łebę, w tym północ powiatu sławieńskiego i słupskiego.
Swołowo ma najwięcej pomorskiej zabudowy o technice budowlanej rodem ze średniowiecza; wówczas – wznosząc budynek – najpierw stawiano kratownicowy szkielet z belek dębowych (od połowy XIX wieku – sosnowych), potem w powstałe kwatery lokowano tyczki, okręcone powrósłami ze słomy a przestrzenie między belkami konstrukcji wypełniano gliną lub formowaną ręcznie cegłą (z niej też powstawały kominy), po czym bielono wapnem. Dom zyskiwał oryginalną elewację: czarną kratę na białym tle. Stąd współczesna nazwa: Kraina w Kratę. Do fundamentów używano głazów narzutowych, największe szły pod naroża. Dachy długo kryto trzciną z obrzeży stawów i jezior, a od lat 70. XIX wieku ceramiczną dachówką, która wypalano na miejscu.
Wieś Swołowo z jej najpiękniejszym na Pomorzu zespołem architektury regionalnej stanowiącej prawdziwą perłę szlaków turystycznych Ziemi Słupskiej, została w całości objęta nadzorem konserwatora zabytków. I słusznie, bowiem nie ma już takiej w Polsce, a może nawet i w Europie. Nie ma w szczególności zespołu osadniczego o nienaruszonych od setek lat granicach. Na 162 budynki Swołowa, ponad 60 wlicza się do starego budownictwa ludowego z XVIII, XIX i początku XX wieku. Powstawały one tradycyjną techniką w miejsce swych starszych poprzedników. Prym wśród tych zabytków wiodą parcele 15 gospodarstw wraz z należącymi do nich od wieków gruntami.
Wieś u swego zarania, w 1240 roku nosiła nazwę Zolow i należała do Zakonu Joannitów. W XIV wieku przeszła w posiadanie rodziny von Below, następnie Petera Glasenappa i rodziny von Schwave. W XVII wieku kolejnym właścicielem został Zarząd Dóbr Królewskich w Słupsku. W latach 40. i 50. XX wieku prace wykopaliskowe odsłoniły ślady osadnictwa z pierwszych wieków naszej ery. Dowiedziono, że Swołowo to jedna z najstarszych wsi w regionie.
Założona na planie owalnicy, co i dziś jest widoczne, przetrwała w pierwotnym, średniowiecznym układzie i niezmienionym kształcie. Główną, podłużną oś owalnicowego planu założono wzdłuż strumyka, który spiętrzono i powstał staw. Najbardziej okazały jest ciąg zagród po południowo-wschodniej stronie, gdzie domy mają po cztery kondygnacje (dwie w dachu). W środku wsi mieszkali: kowal, stolarz i kołodziej. Z typowych budynków bramnych, równoległych do drogi, zachowało się aż 15. Główny dostęp do zagród dają im przejazdowe bramy i przejścia z furtą, a obejścia są zamknięte od zewnątrz i podwórze stanowi centrum zagrody. Wielkość zagród i liczba zabudowań w ich obrębie wyznaczały pozycję właściciela w hierarchii wsi. Największe gospodarstwa – po ok. 100 ha – posiadały do 10 budynków o różnych funkcjach, w tym piętrowe domy mieszkalne, zajmowane przez liczne, wielopokoleniowe rodziny i służbę.
Większość budynków pochodzi z XIX wieku. Wiele popadało w ruinę po II wojnie światowej, lata PRL nie były korzystne dla tego regionu. Sytuacja zmieniła się radykalnie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, projekty unijne pozwoliły na odbudowę wielu zabytkowych obiektów.
W marcu 2002 roku Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku przejęło w użytkowanie wieczyste należącą do rodziny Albrecht działkę w Swołowie, na której znajduje się zagroda nr 8, reprezentatywna dla budownictwa szkieletowego typowego dla bogatych zagród chłopskich Pomorza, wpisana do rejestru zabytków. W efekcie realizacji w latach 2004–2013 projektu „Wzmocnienie potencjału turystycznego Krainy w Kratę – rekonstrukcja Zagrody Albrechta w Swołowie” współfinansowanego przez UE z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz objętego wsparciem w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego na lata 2007–2013 z budżetu samorządu województwa pomorskiego, powstała Muzealna Zagroda Albrechta – niezwykłe świadectwo kultury pomorskiej. Po odrestaurowaniu i rekonstrukcji, uczyniono zeń filię Działu Etnograficznego i Centrum Kulturotwórcze Krainy w Kratę.
Odbywają się tu wystawy i liczne imprezy, jak Konkurs na Nalewkę Pomorską czy Święto Miodu, warsztaty rękodzieła wiejskiego, letnie pokazy filmów, plenery malarskie, fotograficzne i rzeźbiarskie, konferencje naukowe i szkolenia.
Na ekspozycję składają się:
- Chałupa – dwa urządzone tradycyjnie pokoje gościnne z wyposażeniem; na piętrze sala kinowo-konferencyjna na 30 osób (cykliczne imprezy, w tym pokazy filmów o tematyce etnograficznej, archiwalnych, wystawy poplenerowe, szkolenia z edukacji regionalnej, debaty naukowe); na poddaszu – pomieszczenie gospodarcze i magazyn zbiorów etnograficznych;
- Stodoła – ekspozycja maszyn, narzędzi rolniczych i sprzętu do prac gospodarskich;
Gospoda pod Wesołym Pomorzaninem – miejsce imprez opartych o folklor, obrzędowość rodzinną i doroczną. Serwowane są potrawy regionalne; - Obora – po odtworzeniu budynku (nie zachował się) – ekspozycja obrazująca hodowlę pomorskiej owcy i gęsi, zwierząt z początku XX wieku, obecnie ras ginących. Pomieszczenie z żywym inwentarzem udostępnione do zwiedzania. Na piętrze: warsztaty tkacki i garncarski oraz sala browarnicza do warzenia piwa.
- Kurnik – pomieszczenie z żywym inwentarzem udostępnione do zwiedzania.
- Piec Chlebowy – w drugiej części budynku. Udostępnione zwiedzającym pokazy wypieku chleba wg receptury z początku XX wieku.
Przybysze którzy po 1945 roku zasiedlili zagrody Swołowa, uszanowali tutejszą kulturę materialną, a ich wielka – niepozbawiona wysiłku i wyrzeczeń – dbałość o budynki oraz zachowanie jednolitego stylu wsi, świadczy o szacunku dla przeszłości. Obecnie mieszkają tu 233 osoby. Aktywnych jest 21 gospodarstw o pow. od 1 do 89 ha.
Wieś, coraz bardziej atrakcyjna agroturystycznie, zmienia się błyskawicznie bez uszczerbku dla piękna tradycji i sielskości swojego wizerunku. Swołowianie są dumni z tego, że mieszkają w żywym skansenie.
Alicja Górnicka
źródło: Ziemia Słupska – dzieje i kultura, opracowanie Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku